آیا تا به حال کودکی را دیده‌اید که به طور مداوم با همسالان خود درگیر می‌شود، قوانین را زیر پا می‌گذارد و به احساسات دیگران بی‌تفاوت است؟ یا شاید نوجوانی را بشناسید که به طور عمدی به اموال دیگران آسیب می‌رساند و رفتارهای خشونت‌آمیزی از خود نشان می‌دهد؟ اگر پاسخ شما مثبت است، ممکن است که به اختلال رفتار ایذایی مبتلا شده باشند.
این اختلال روانی، الگویی پایدار از رفتارهای پرخاشگرانه، تخریبی و نقض حقوق دیگران است که می‌تواند زندگی فرد مبتلا و اطرافیانش را تحت تاثیر قرار دهد. در این مطلب از کلینیک روانشناسی و مشاوره جوانه به علائم، علل، انواع و روش های تشخیص و درمانی آن می پردازیم پس تا انتهای مطلب با ما همراه باشید.
اختلال رفتار ایذایی چیست؟
اختلال رفتار ایذایی به حالتی گفته می‌شود که فرد به طور مداوم رفتارهای بد و آزاردهنده‌ای از خود نشان می‌دهد. این رفتارها ممکن است شامل اذیت کردن دیگران، تخریب اموال، دروغ گفتن، سرپیچی از قوانین و بی‌احترامی به بزرگترها باشد.
مثلاً کودکی که به طور مداوم همکلاسی‌های خود را مسخره می‌کند، به اسباب‌بازی‌های دیگران آسیب می‌رساند و از حرف شنیدن امتناع می‌کند، ممکن است به این اختلال مبتلا باشد. این رفتارها نه تنها به دیگران آسیب می‌رساند بلکه زندگی روزمره فرد را نیز مختل می‌کند و باعث ایجاد مشکلاتی در مدرسه، خانواده و روابط اجتماعی او می‌شود.
به زبان ساده‌تر، اختلال رفتار ایذایی یعنی اینکه فرد نمی‌تواند رفتارهای درست و مناسب از خود نشان دهد و به جای آن، کارهایی انجام می‌دهد که به دیگران و خودش آسیب می‌رساند.
خلق ایذایی چیست؟
خلق ایذایی اصطلاحی است که به طور دقیق در روانشناسی تعریف نشده است و ممکن است با مفاهیم دیگری مانند اختلال کژتنظیمی خلقی ایذایی (DMDD) یا برخی از ویژگی‌های شخصیتی مرتبط باشد.
به طور کلی، خلق ایذایی به حالتی گفته می‌شود که فرد به طور مکرر احساس خشم، تحریک‌پذیری و پرخاشگری شدید را تجربه می‌کند.
این حالت می‌تواند منجر به رفتارهای ایذایی، تخریبی و آسیب‌زننده به خود یا دیگران شود. کودکان و نوجوانانی که خلق ایذایی دارند، اغلب به دلیل کوچک‌ترین تحریکاتی عصبانی می‌شوند و به سختی می‌توانند احساسات خود را کنترل کنند.
علائم و نشانه های اختلال رفتار ایذایی چیست؟
علائم و نشانه‌های اختلال رفتار ایذایی می‌توانند شامل انواع رفتارهای خشن و آسیب‌زننده به دیگران یا خود فرد باشند. این علائم معمولاً در موقعیت‌های اجتماعی و خانوادگی بروز می‌کنند و می‌توانند تأثیرات منفی بر روابط فرد بگذارند.
علائم و نشانه‌ها:
- پرخاشگری فیزیکی: کتک زدن، هل دادن یا آسیب رساندن به دیگران.
- تهدید و زورگویی: تهدید به آسیب زدن یا قلدری کردن نسبت به همسالان.
- خرابکاری: تخریب اموال شخصی یا عمومی.
- رفتارهای ضد اجتماعی: فرار از مدرسه، دزدی یا رفتارهای خلاف قانون.
- عدم احساس همدلی: نداشتن احساس عذاب وجدان یا پشیمانی نسبت به آسیب‌هایی که به دیگران وارد می‌کنند.
- انزوا از دوستان: دوری از ارتباطات اجتماعی و فقدان دوستی‌های مثبت.
شناسایی این علائم در زمان مناسب بسیار مهم است، زیرا می‌تواند به درمان و بهبود وضعیت فرد کمک کند و از بروز مشکلات جدی‌تر در آینده جلوگیری کند. در صورتی که این رفتارها به طور مکرر مشاهده شوند، مشاوره با یک روان‌شناس می‌تواند مفید باشد.
انواع اختلال رفتار ایذایی چیست؟
اختلال رفتار ایذایی شامل مجموعه‌ای از رفتارهای آسیب‌زننده است که معمولاً از سنین کودکی و نوجوانی شروع به بروز می‌کنند.
این اختلالات می‌توانند تأثیرات منفی عمیقی بر روابط اجتماعی و خانوادگی فرد داشته باشند. در ادامه به بررسی انواع مختلف این اختلالات رفتار ایذایی می‌پردازیم.
۱. اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه
این اختلال معمولاً در سال‌های قبل از دبستان خود را نشان می‌دهد و افراد مبتلا به آن، علائم مشخصی را از خود بروز می‌دهند.
افرادی که به اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه مبتلا هستند، به طور مکرر با مراجع قدرت مانند والدین یا معلمان مخالفت می‌کنند و رفتارهای تهاجمی و خصمانه از خود نشان می‌دهند.
علائم و نشانه‌ها:
- خلق خشمگین: فرد معمولاً در وضعیت خشم و ناراحتی قرار دارد و به آسانی دچار عصبانیت می‌شود.
- زود رنج بودن: این افراد به سرعت دلخور می‌شوند و حساسیت زیادی به انتقادات دارند.
- از کوره در رفتن: بروز عصبانیت شدید به صورت ناگهانی و غیرقابل کنترل.
- کینه‌جویی: افراد مبتلا به این اختلال ممکن است تمایل به انتقام‌جویی از کسانی داشته باشند که به آنها آسیب رسانده‌اند.
- ناراحت کردن عمدی دیگران: رفتارهایی که به طور واضح به قصد آزار دیگران انجام می‌شود.
- مخالفت فعالانه با مراجع قدرت: فرد به طور مداوم درخواست‌ها و دستورات بزرگترها را نادیده می‌گیرد.
برای تشخیص این اختلال، فرد باید حداقل چهار علامت از طبقات رفتاری زیر را به مدت شش ماه داشته باشد، و این رفتارها باید در تعامل با حداقل یک نفر غیر از خواهر و برادر فرد مشاهده شود.
۲. اختلال انفجاری متناوب
اختلال انفجاری متناوب در اواخر کودکی یا دوران نوجوانی بیشتر مشاهده می‌شود و با بروز ناگهانی خشم‌های شدید و غیرقابل کنترل مشخص می‌شود. این نوع اختلال می‌تواند به رفتارهای خطرناک و آسیب‌زننده منجر شود و افراد مبتلا معمولاً از عواقب کارهای خود غافل هستند.
علائم و نشانه‌ها:
- تحریک‌پذیری زیاد: احساس ناراحتی و خشم به‌راحتی در فرد ایجاد می‌شود.
- تپش قلب و تنگی قفسه سینه: در زمان بروز خشم، فرد ممکن است دچار مشکلات جسمی مانند تپش قلب و احساس فشار در قفسه سینه شود.
- افزایش انرژی و غیظ: فرد احساس انرژی بالا و هیجانی را تجربه می‌کند که به عصبانیت و رفتارهای پرخاشگرانه منجر می‌شود.
- رعشه و مور مور شدن: در زمان خشم، ممکن است فرد دچار علائم جسمی مانند لرزش شود.
فرد مبتلا در هنگام بروز این علائم به شدت رفتارهایی از جمله جیغ زدن، کتک زدن، هل دادن یا پرتاب اشیا را از خود نشان می‌دهد. این فوران‌ها معمولاً تا ۳۰ دقیقه ادامه دارند و ممکن است به دفعات در هفته یا سال تکرار شوند.
۳. اختلال سلوک
این نوع اختلال معمولاً از سنین میانسالی کودکی تا اوایل نوجوانی ظهور می‌کند و به رفتارهای خشن و قانون‌شکنانه منجر می‌شود. افراد مبتلا به این اختلال ممکن است به راحتی دیگران را تهدید کنند و از قوانین اجتماعی سرپیچی کنند.
علائم و نشانه‌ها:
- قلدری و تهدید: فرد به طور مکرر دیگران را تهدید یا تحت فشار قرار می‌دهد.
- قساوت: عدم احساس همدلی و خشونت در برخورد با دیگران و حتی حیوانات.
- دزدی و سرقت: از رفتارهایی مانند دزدی، زورگیری یا سرقت مسلحانه استفاده می‌شود.
- تخریب اموال: آسیب رساندن به اموال دیگران به‌طور عمدی.
- فرار از خانه و مدرسه: افراد مبتلا معمولاً از خانه فرار می‌کنند و از مدرسه غیبت می‌کنند.
- دروغ‌گویی و فریب دادن دیگران: عدم صداقت و فریبکاری به صورت مکرر.
افراد مبتلا به اختلال سلوک باید حداقل سه مورد از رفتارهای فوق را در طول سال به‌طور مداوم از خود بروز دهند تا تشخیص این اختلال برای آنها صادق باشد.
۴. جنون آتش‌افروزی
این اختلال به صورت آتش‌افروزی عمدی و بی‌ملاحظه مشخص می‌شود و افراد مبتلا معمولاً به دنبال منفعتی نیستند. آتش‌افروزی می‌تواند به عنوان یک روش برای کاهش استرس و تنش در نظر گرفته شود.
علائم و نشانه‌ها:
- آتش‌افروزی عمدی: فرد به طور مکرر اقدام به آتش‌افروزی می‌کند، بدون اینکه به عواقب آن فکر کند.
- برانگیختگی عاطفی: آتش‌افروزی به فرد احساس آرامش و تسکین می‌دهد.
- تسکین و لذت در هنگام آتش‌افروزی: در لحظات آتش‌افروزی، فرد احساس خوشایندی دارد.
۵. جنون دزدی
جنون دزدی یکی از اختلالات رفتاری است که معمولاً در دوران نوجوانی بروز می‌کند. افراد مبتلا به این اختلال به سرقت چیزهایی دست می‌زنند که به آنها نیازی ندارند و پس از دزدی تمایلی به نگه‌داری آن ندارند.
علائم و نشانه‌ها:
- دزدیدن مکرر اشیا: فرد به طور مکرر اقدام به دزدی می‌کند.
- تسکین و لذت حین دزدی: دزدی به فرد احساس لذت و آرامش می‌دهد.
- افسردگی و احساس گناه: پس از دزدی، فرد ممکن است دچار احساس گناه و افسردگی شود.
در صورت مشاهده علائم فوق در افراد، شناسایی و درمان به موقع این اختلالات می‌تواند به بهبود رفتارهای آسیب‌زننده و افزایش کیفیت زندگی آنها کمک کند. مشاوره و درمان‌های روانشناختی نقش مهمی در این فرآیند ایفا می‌کنند.
چه چیزی باعث اختلال رفتار ایذایی می‌شود؟
اختلال رفتار ایذایی به عنوان یک مشکل پیچیده روانشناختی، تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار دارد که می‌توانند به شکل‌گیری و تشدید آن کمک کنند. این عوامل را می‌توان به دسته‌های مختلفی تقسیم کرد، از جمله عوامل ژنتیکی، محیطی، اجتماعی و بیولوژیکی.
۱. عوامل ژنتیکی
تحقیقات نشان می‌دهد که برخی از اختلالات رفتاری می‌توانند زمینه ارثی داشته باشند. افراد دارای سابقه خانوادگی از اختلالات رفتاری یا مشکلات روانی ممکن است در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به اختلال رفتار ایذایی قرار داشته باشند. این موضوع می‌تواند به دلیل تأثیرات ژنتیکی بر ساختار مغز و عملکرد شیمیایی آن باشد.
۲. عوامل بیولوژیکی
تغییرات در ساختار و عملکرد مغز نیز می‌تواند به بروز اختلال رفتار ایذایی منجر شود. به‌ویژه، ناهنجاری‌هایی در سیستم عصبی مرکزی و عدم تعادل در انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین و سروتونین می‌تواند به مشکلات عاطفی و رفتاری منجر شود. به‌عنوان مثال، اختلالات در سیستم پاداش مغز می‌توانند بر رفتارهای ضد اجتماعی تأثیر بگذارند.
۳. عوامل محیطی
محیط زندگی و تجارب دوران کودکی نیز نقش مهمی در شکل‌گیری اختلال رفتار ایذایی دارند. کودکانی که در محیط‌های ناپایدار یا آسیب‌زای خانوادگی بزرگ می‌شوند، ممکن است بیشتر در معرض این اختلالات قرار گیرند. عوامل محیطی عبارتند از :
- نقص در مراقبت و توجه والدین: کودکانی که از محبت و توجه کافی والدین محروم هستند، ممکن است رفتارهای خشن و ضد اجتماعی را به عنوان راهی برای جلب توجه امتحان کنند.
- خشونت خانوادگی: تجربیات خشونت‌آمیز در خانواده می‌تواند به رفتارهای مشابه در کودکان منجر شود.
- فشارهای اقتصادی و اجتماعی: محیط‌های با فشارهای اقتصادی و اجتماعی می‌توانند به رفتارهای آسیب‌زننده دامن بزنند.
۴. عوامل اجتماعی
نقش همسالان نیز در بروز اختلال رفتار ایذایی حائز اهمیت است. کودکانی که در گروه‌های همسالان منفی یا آسیب‌زا قرار می‌گیرند، ممکن است رفتارهای ناپسند را از یکدیگر بیاموزند و در نتیجه به بروز اختلال رفتار ایذایی کمک کنند. همچنین، نبود الگوهای مثبت در محیط اجتماعی و آموزشی نیز می‌تواند به این رفتارها دامن بزند.
۵. عوامل روانشناختی
مشکلات روانی مانند افسردگی، اضطراب و اختلالات شخصیتی نیز می‌توانند بر بروز اختلال رفتار ایذایی تأثیر بگذارند. افرادی که دچار مشکلات روانی هستند، ممکن است نتوانند به خوبی احساسات و هیجانات خود را مدیریت کنند و در نتیجه به رفتارهای تهاجمی روی آورند.
۶. عوامل فرهنگی
نظام‌های فرهنگی و ارزش‌های اجتماعی نیز می‌توانند به بروز اختلال رفتار ایذایی کمک کنند. در برخی از جوامع، رفتارهای پرخاشگرانه ممکن است به عنوان نشانه‌ای از قدرت یا شجاعت تلقی شوند که می‌تواند منجر به افزایش چنین رفتارهایی در میان جوانان شود.
به طور کلی، اختلال رفتار ایذایی یک مشکل چندعاملی است که تحت تأثیر ترکیبی از عوامل ژنتیکی، بیولوژیکی، محیطی، اجتماعی، روانشناختی و فرهنگی قرار دارد. شناسایی این عوامل و درک عمیق‌تر از آنها می‌تواند به توسعه استراتژی‌های مؤثر برای پیشگیری و درمان این اختلالات کمک کند.
رفتار ایذایی چه عوارض و اثرات بلند مدتی را همراه خود دارد؟
کودکانی که به اختلال رفتار ایذایی مبتلا هستند و تحت درمان قرار نمی‌گیرند، با خطرات زیر روبه‌رو خواهند شد:
کودکانی که به اختلال رفتار ایذایی مبتلا هستند و تحت درمان قرار نمی‌گیرند، با خطرات زیر روبه‌رو خواهند شد:
- افسردگی مزمن
- اختلال استرس پس از سانحه
- سلامت عمومی ضعیف
- اختلالات اضطرابی
- سوء مصرف مواد
- افزایش خطر خودکشی
- رفتارهای خود تخریبی
- مشکلات در برقراری روابط
چگونه بفهمیم که فردی به اختلال رفتار ایذایی مبتلا است؟ (روش‌های تشخیص)
تشخیص اختلال رفتار ایذایی نیازمند بررسی‌های دقیق و جامع از سوی متخصصان روانشناسی و روان‌پزشکی است. در این فرآیند، روش‌های زیر معمولاً به کار می‌روند:
۱. مصاحبه بالینی
انجام مصاحبه‌های بالینی با فرد و خانواده‌اش برای جمع‌آوری اطلاعات درباره تاریخچه رفتاری و عاطفی فرد. این مصاحبه‌ها می‌تواند شامل پرسش‌هایی درباره رفتارهای ناپسند، روابط اجتماعی و تجربیات زندگی باشد.
۲. پرسش‌نامه‌ها و مقیاس‌های ارزیابی
استفاده از پرسش‌نامه‌ها و مقیاس‌های استاندارد برای سنجش نشانه‌ها و علائم اختلال. این ابزارها می‌توانند به تشخیص رفتارهای خاص و شدت آنها کمک کنند.
۳. مشاهده رفتار
مشاهده رفتار فرد در محیط‌های مختلف (مانند خانه، مدرسه و اجتماعات) برای تشخیص الگوهای خاص رفتاری. این روش می‌تواند به شناسایی رفتارهای پرخاشگرانه یا نافرمان کمک کند.
۴. تاریخچه پزشکی
بررسی تاریخچه پزشکی و روانی فرد به منظور شناسایی عوامل ژنتیکی و بیولوژیکی که ممکن است در بروز اختلال تأثیرگذار باشند.
۵. مشاوره با معلمان و دیگر افراد نزدیک
مشاوره با معلمان، مشاوران و افراد نزدیک به فرد برای جمع‌آوری نظرات و مشاهدات آنها درباره رفتار فرد در محیط‌های اجتماعی و آموزشی.
۶. تشخیص تفاوتی با سایر اختلالات روانی
بررسی و تشخیص سایر اختلالات روانی یا پزشکی که ممکن است با اختلال رفتار ایذایی هم‌پوشانی داشته باشند و علائم مشابهی ایجاد کنند.
۷. استفاده از معیارهای تشخیصی
استفاده از معیارهای تشخیصی معتبر مانند DSM-5 (راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی) برای تعیین وجود اختلال و میزان شدت آن.
تشخیص اختلال رفتار ایذایی یک فرآیند پیچیده و چندبعدی است که نیاز به تخصص و تجربه دارد. در صورت مشکوک بودن به وجود این اختلال در فرد، مشاوره با یک متخصص روانشناسی یا روان‌پزشکی ضروری است.
چه خطراتی ناشی از عدم درمان اختلال رفتار ایذایی است؟
عدم درمان اختلال رفتار ایذایی می‌تواند پیامدهای جدی و بلندمدتی را برای فرد به همراه داشته باشد. یکی از خطرات اصلی، بروز مشکلات عاطفی و روانی مانند افسردگی مزمن و اختلالات اضطرابی است.
کودکانی که به این اختلال مبتلا هستند، به دلیل رفتارهای ناپسند و ناتوانی در برقراری روابط سالم، ممکن است احساس تنهایی و ناامیدی کنند.
این وضعیت می‌تواند به شدت بر سلامت روان آنها تأثیر بگذارد و منجر به بروز اختلال استرس پس از سانحه یا افکار خودکشی شود.
علاوه بر این، عدم درمان می‌تواند منجر به مشکلات اجتماعی و تحصیلی قابل توجهی شود. کودکانی که به اختلال رفتار ایذایی مبتلا هستند، ممکن است در برقراری روابط مثبت با همسالان و بزرگترها دچار مشکل شوند، که این امر می‌تواند به انزوا و طرد اجتماعی منجر شود.
همچنین، ناتوانی در مدیریت رفتارهای خود می‌تواند به افت تحصیلی و مشکلات رفتاری در مدرسه بینجامد. در نهایت، این کودکان ممکن است به رفتارهای خود تخریبی یا سوء مصرف مواد روی آورند، که می‌تواند عواقب شدید و پایدار برای سلامت جسمی و روانی آنها داشته باشد.
آیا اختلال رفتار ایذایی فقط در کودکان دیده می‌شود؟
اختلال رفتار ایذایی به‌طور عمده در کودکان و نوجوانان مشاهده می‌شود، اما این بدان معنا نیست که این اختلال تنها محدود به این گروه سنی است.
در حالی که علائم و نشانه‌های آن معمولاً در دوران کودکی نمایان می‌شود، در برخی موارد، رفتارهای مرتبط با این اختلال می‌توانند تا بزرگسالی ادامه یابند.
بزرگسالان نیز ممکن است تحت تأثیر رفتارهای ناپسند و خصمانه قرار گیرند، به‌ویژه اگر اختلال در سنین پایین درمان نشده باشد.
در واقع، رفتارهای ایذایی در بزرگسالان ممکن است به شکل‌های مختلفی از جمله پرخاشگری، نافرمانی در محیط‌های کاری و روابط اجتماعی، و عدم توانایی در مدیریت عواطف بروز کند.
این مسئله تأکید می‌کند که نیاز به شناسایی و درمان به‌موقع این اختلال در سنین کودکی و نوجوانی اهمیت دارد تا از تداوم و تشدید مشکلات در آینده جلوگیری شود.
درمان اختلال رفتار ایذایی چیست؟
درمان اختلال رفتار ایذایی شامل موارد زیر است:
۱.روان درمانی شناختی رفتاری (CBT):
این روش درمانی بر تغییر افکار و باورهای منفی و همچنین اصلاح رفتارهای نادرست تمرکز دارد. درمانگر با کودک یا نوجوان به شناسایی افکار منفی، باورهای نادرست و الگوهای رفتاری مخرب کمک می‌کند و به آنها تکنیک‌های جدیدی برای مقابله با مشکلات و بهبود مهارت‌های اجتماعی آموزش می‌دهد.
درمان رفتاری والدین:
در این روش، والدین آموزش می‌بینند که چگونه رفتارهای مثبت کودک را تقویت کرده و رفتارهای منفی او را کاهش دهند. درمانگر به والدین کمک می‌کند تا یک محیط خانوادگی سازنده و منظم ایجاد کنند و با کودک خود ارتباط مؤثرتری برقرار کنند.
درمان گروهی:
شرکت در گروه‌های درمانی به کودکان و نوجوانان کمک می‌کند تا با همسالانی که مشکلات مشابهی دارند ارتباط برقرار کنند، از تجربیات یکدیگر بیاموزند و مهارت‌های اجتماعی خود را بهبود بخشند.
دارودرمانی:
در برخی موارد، ممکن است داروهایی برای کنترل علائم همراه با اختلال رفتار ایذایی مانند پرخاشگری، بیش‌فعالی و اضطراب تجویز شود. داروها به تنهایی درمان کننده نیستند و معمولاً به عنوان مکمل درمان‌های روانشناختی استفاده می‌شوند.
بیوفیدبک:
این تکنیک به فرد کمک می‌کند تا فعالیت‌های فیزیولوژیکی بدن خود مانند ضربان قلب، تنفس و فعالیت عضلات را کنترل کند. با استفاده از حسگرهایی که به بدن متصل می‌شوند، فرد می‌تواند تغییرات فیزیولوژیکی خود را مشاهده کرده و یاد بگیرد که آنها را تنظیم کند. بیوفیدبک می‌تواند به کنترل خشم و اضطراب کمک کند.
سخن پایانی
اختلال رفتار ایذایی یک چالش پیچیده است که بر فرد مبتلا، خانواده و جامعه تأثیر می‌گذارد. با این حال، با تشخیص زودهنگام و درمان مناسب، می‌توان به بهبود قابل توجهی در علائم و کیفیت زندگی فرد دست یافت. درمان ترکیبی از روان درمانی، درمان رفتاری و در برخی موارد دارو درمانی، رویکردی موثر برای مدیریت این اختلال است.
مهمترین نکته‌ای که باید به خاطر داشت این است که اختلال رفتار ایذایی قابل درمان است. با همکاری نزدیک بین کودک یا نوجوان، خانواده، مدرسه و متخصصان، می‌توان به نتایج مثبتی دست یافت. والدین و معلمان نقش بسیار مهمی در تشخیص زودهنگام علائم و حمایت از کودک مبتلا دارند.
در نهایت، جامعه نیز باید با آگاهی بیشتر در مورد این اختلال، به کاهش انگ اجتماعی مرتبط با آن کمک کند و محیطی حمایتی برای افراد مبتلا فراهم آورد. با تلاش‌های مشترک، می‌توان آینده‌ای روشن‌تر برای کودکان و نوجوانانی که با این اختلال دست و پنجه نرم می‌کنند، رقم زد.