بر اساس راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) که از سوی انجمن روان‌پزشکی آمریکا منتشر شده است، مجموعه‌ای از شرایط روان‌شناختی به عنوان اختلالات کنترل تکانه تعریف می‌شوند. 

این اختلالات رفتاری با یک ویژگی مشترک مشخص می‌شوند:

ناتوانی پایدار و مکرر فرد در مهار تکانه‌ها و رفتارهای ناگهانی و اغلب پرخطر. این رفتارهای تکانشی، در صورت عدم تشخیص و درمان مناسب، می‌توانند پیامدهای جدی و مخربی بر سلامت روان، روابط اجتماعی، عملکرد شغلی و حتی وضعیت قانونی فرد داشته باشند. در ادامه، به توضیح مفصل‌تر برخی از مهم‌ترین انواع این اختلالات می‌پردازیم:

۱. اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه (Oppositional Defiant Disorder – ODD)

اختلال نافرمانی مقابله‌جویانه (ODD) یکی از رایج‌ترین انواع اختلالات کنترل تکانه است که عمدتاً در کودکان و نوجوانان مشاهده می‌شود. 

مشخصه اصلی این اختلال، یک الگوی پایدار از رفتارهای منفی‌گرا، نافرمان، لجباز، خصمانه و چالش‌برانگیز است که به طور مشخص در تعامل با افراد دارای قدرت (مانند والدین، معلمان، سرپرستان) بروز پیدا می‌کند.

کودکان و نوجوانان مبتلا به ODD اغلب بدون دلیل واضح با بزرگترها بحث می‌کنند، از قوانین سرپیچی می‌کنند و به طور عمدی دیگران را آزار می‌دهند یا باعث آزار و اذیت آن‌ها می‌شوند. 

آن‌ها ممکن است به راحتی تحریک‌پذیر باشند، خشمگین شوند و برای رفتارهای خود مسئولیت‌پذیری نشان ندهند. این رفتارها به قدری مداوم و شدید هستند که عملکرد روزمره کودک را در محیط‌های مختلف مانند خانه و مدرسه مختل می‌کنند و می‌توانند روابط خانوادگی و دوستانه را به شدت تحت تأثیر قرار دهند. تفاوت اصلی ODD با لجبازی‌های معمول دوران کودکی در شدت، پایداری و فراگیر بودن این رفتارهاست.

۲. اختلال سلوک (Conduct Disorder)

اختلال سلوک (Conduct Disorder) شکلی جدی‌تر از اختلالات کنترل تکانه است که در آن فرد (اغلب کودکان و نوجوانان، اما گاهی اوقات تا بزرگسالی هم ادامه می‌یابد) به طور مکرر قوانین اجتماعی را نقض می‌کند و حقوق دیگران را زیر پا می‌گذارد. 

این اختلال با یک الگوی رفتاری پایدار از پرخاشگری نسبت به افراد و حیوانات، تخریب اموال، فریبکاری یا دزدی، و نقض جدی قوانین مشخص می‌شود.

افراد مبتلا به اختلال سلوک ممکن است رفتارهایی مانند قلدری کردن، تهدید یا ارعاب دیگران، آغاز درگیری‌های فیزیکی، استفاده از سلاح، دزدی با زور، آسیب رساندن به حیوانات، آتش‌افروزی، و فرار از خانه یا مدرسه را از خود نشان دهند. 

این رفتارها اغلب به صورت عمدی و با بی‌تفاوتی نسبت به احساسات دیگران انجام می‌شوند. اگرچه ممکن است در کوتاه‌مدت باعث “حل مشکل” برای فرد شوند، اما در درازمدت به مشکلات جدی‌تر قانونی، اجتماعی و تحصیلی منجر می‌شوند. اختلال سلوک در صورت عدم درمان، می‌تواند خطر ابتلا به اختلال شخصیت ضداجتماعی در بزرگسالی را افزایش دهد.

۳. اختلال انفجاری متناوب (Intermittent Explosive Disorder – IED)

اختلال انفجاری متناوب (IED) نوعی از اختلال کنترل تکانه است که مشخصه اصلی آن فوران‌های خشم شدید و ناگهانی است که با شدت یا مدت زمان محرکی که باعث آن شده، تناسب ندارند. 

افراد مبتلا به IED در کنترل خشم خود ناتوان هستند و این ناتوانی منجر به طغیان‌های کلامی شدید (مانند فریاد زدن، پرخاشگری لفظی) یا رفتارهای فیزیکی پرخاشگرانه (مانند دعوا، تخریب اموال، آسیب رساندن به افراد یا حیوانات) می‌شود.

این طغیان‌های خشم تکانشی و بدون برنامه‌ریزی قبلی هستند و فرد معمولاً احساس پشیمانی، شرم یا ناراحتی شدید پس از فروکش کردن خشم را تجربه می‌کند. 

IED نه تنها باعث ناراحتی روانی قابل توجهی برای فرد می‌شود، بلکه می‌تواند روابط اجتماعی، شغلی و حتی سلامت جسمی او را نیز به شدت تحت تأثیر قرار دهد. این حملات خشم باید به طور مکرر و برای مدت زمان مشخصی رخ دهند تا تشخیص IED مطرح شود، و نباید ناشی از مصرف مواد یا سایر بیماری‌های روانی باشند.

۴. کلپتومانیا (Kleptomania)یا دزدی بیمارگون

کلپتومانیا یک اختلال روانی نادر اما جدی در کنترل تکانه است که در آن فرد یک میل غیرقابل مقاومت و اجباری به سرقت اشیاء را تجربه می‌کند.

نکته کلیدی در کلپتومانیا این است که اشیاء دزدیده شده معمولاً ارزش مالی زیادی ندارند و برای استفاده شخصی یا فروش، مورد نیاز فرد نیستند. انگیزه اصلی دزدی نه کسب منافع مادی، بلکه ارضای یک میل درونی و تسکین تنش شدید قبل از عمل است.

افراد مبتلا به کلپتومانیا اغلب قبل از اقدام به دزدی، دچار افزایش تنش، اضطراب و هیجان می‌شوند. پس از انجام عمل دزدی، آن‌ها احساس لذت، آرامش یا رهایی موقت را تجربه می‌کنند. 

با این حال، این احساسات اغلب به سرعت جای خود را به احساس گناه، شرم، خودسرزنشگری و ترس از دستگیری می‌دهند. علیرغم آگاهی از نادرست بودن عمل و پیامدهای قانونی احتمالی، فرد نمی‌تواند در برابر این تکانه مقاومت کند. کلپتومانیا می‌تواند به مشکلات قانونی، مالی و اجتماعی جدی منجر شود و نیازمند درمان تخصصی است.

۵. پیرومانیا (Pyromania)یا  یا آتش افروزی بیمارگون

پیرومانیا اختلالی دیگر در کنترل تکانه است که با میل شدید و مکرر به آتش‌افروزی و شعله‌ور کردن آتش مشخص می‌شود. در این اختلال، انگیزه اصلی فرد برای آتش‌افروزی، صرفاً لذت، آرامش یا تسکین ناشی از خود عمل آتش‌زدن و مشاهده آن است، نه دلایل دیگری مانند انتقام، کسب منافع مالی، یا پوشاندن جرم.

افراد مبتلا به پیرومانیا معمولاً قبل از اقدام به آتش‌افروزی، دچار افزایش تنش، هیجان یا برانگیختگی عاطفی می‌شوند. آن‌ها ممکن است در مورد آتش‌سوزی‌ها کنجکاوی و شیفتگی زیادی نشان دهند و از تماشای آتش، وسایل مربوط به آتش‌نشانی یا پیامدهای آتش‌سوزی لذت ببرند. 

پس از روشن کردن آتش، فرد احساس لذت، رضایت، آرامش یا رهایی از تنش را تجربه می‌کند. همانند سایر اختلالات کنترل تکانه، پیرومانیا نیز با احساس پشیمانی و گناه پس از عمل همراه است، اما این احساسات نمی‌توانند مانع از تکرار رفتار شوند. این اختلال علاوه بر خطرات جانی و مالی، پیامدهای قانونی بسیار جدی نیز دارد.

آگاهی از این اختلالات و علائم آن‌ها می‌تواند به تشخیص زودهنگام و مداخلات درمانی مؤثر کمک کند تا افراد مبتلا بتوانند زندگی سالم‌تر و پربارتری داشته باشند.

۶. قمار بازی بیمارگونه

قماربازی بیمارگونه یک اختلال رفتاری است که در آن فرد به طور مفرط و مشکل‌ساز به قمار مشغول می‌شود. این نوع اختلال جزو گروه اختلالات اختلالگر قرار می‌گیرد. از جمله ویژگی‌های این حالت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

– فرد کنترل خود را بر روی قمار از دست می‌دهد و به تدریج زمان و منابع مالی بیشتری را به این سرگرمی اختصاص می‌دهد.
– انگیزه قمار تنها لذت نیست، بلکه فرد به شدت به آن وابسته می‌شود.
– برای جبران خسارت‌های مالی ناشی از قمار، فرد به انجام قمار بیشتر روی می‌آورد.
– قمار به طور منفی بر روابط شخصی، شغل و سایر جنبه‌های زندگی فرد تأثیر می‌گذارد.
– با وجود آگاهی از عواقب منفی قمار، فرد قادر به توقف آن نیست.

۷. اختلال کندن مو

اختلال کندن مو که به عنوان تریکوتیلومانیا شناخته می‌شود، یک نوع اختلال رفتاری است که در آن شخص به طور مداوم و بدون کنترل، موهای خود را از نواحی مختلف بدن می‌کَند. این رفتار معمولاً در سنین کودکی یا نوجوانی آغاز می‌شود و ممکن است تا بزرگسالی ادامه یابد. فرد در حین این عمل، بدون آگاهی از اقدام خود، احساس رضایت می‌کند.