شاید نام دستگاه tDCS (تحریک الکتریکی مغز) کمتر به گوش شما خورده باشد و یا با نحوه کار آن آشنا نباشید. در این مقاله، شما را به طور مختصر با این روش تحریک الکتریکی مغز و کاربردهای آن آشنا خواهیم کرد.
اگر فکر میکنید که tDCS یک درمان نوین و کاملاً جدید است، باید بگوییم که در اشتباه هستید. واقعیت این است که این تکنیک از هزاران سال پیش شناخته شده و مورد استفاده قرار گرفته است.
اولین دستگاههای تحریک مغز در واقع ماهیهای زنده بودند. رومیها و یونانیان باستان از قدرت شوکدهندگی گربه ماهی نیلی و دیگر ماهیهای الکتریکی آگاه بودند و از آن برای درمان برخی بیماریها استفاده میکردند.
همچنین، در ایران، ابوعلی سینا از ماهیهای الکتریکی برای درمان سردرد بهره میبرد. این نشان میدهد که استفاده از تحریک الکتریکی برای تأثیرگذاری بر عملکرد مغز قدمت طولانی دارد و به عنوان یک روش درمانی در تاریخ پزشکی شناخته شده است.
دستگاه TDCS چیست؟
دستگاه tDCS یکی از ابزارهای مهم در حوزه درمانی نوروتراپی است که به معنای درمان اعصاب و سلولهای عصبی میباشد. این دستگاه به طور خاص برای درمان بیماریهای مربوط به اعصاب و سلولهای عصبی طراحی شده است.
امروزه، استفاده از این وسیله درمانی در اکثر کشورهای پیشرفته رواج یافته است، زیرا کاملاً بیضرر و بدون عوارض جانبی شناخته شده است.
دستگاه tDCS به عنوان یک ابزار کمکی برای درمان، نه تنها برای افرادی که دچار مشکلات عصبی هستند، بلکه برای افراد سالم نیز قابل استفاده است.
این افراد میتوانند از tDCS برای افزایش توان عملکرد مغزی، تقویت حافظه و بهبود قدرت یادگیری خود بهرهمند شوند. tDCS یا تحریک الکتریکی فرا جمجمهای، یکی از روشهای غیر تهاجمی تحریک مغز است که با استفاده از جریان الکتریکی مستقیم و ضعیف اثر خود را اعمال میکند.
این جریان الکتریکی بسیار ضعیف، حدود ۲ میلیآمپر است و از طریق الکترودهایی که بر روی پوست سر قرار میگیرند، عبور کرده و تحریکپذیری نورونی را در نواحی خاص مغز افزایش یا کاهش میدهد.
تغییر در تحریکپذیری نورونی منجر به تغییر در عملکرد مغز میشود. این جریان میتواند به شکلهای مختلفی مانند جریان مستقیم (tDCS)، متناوب (tACS) یا نویزی (tRNS) اعمال شود.
ازآنجاکه جریان مستقیم بسیار ضعیف است، تأثیر آن به حدی نیست که منجر به ایجاد پتانسیل عمل در نورونها شود، بلکه فقط آستانه تحریکپذیری آنها را بیشتر یا کمتر میکند.
به عبارت دیگر، این جریان تنها به قطبیسازی نورونها میپردازد. بررسیهای انجام شده بر روی نمونههای حیوانی نشان دادهاند که عبور جریان الکتریکی میتواند فعالیت قشر مخ را کاهش یا افزایش دهد.
این اثرات معمولاً با تغییر در میزان ساخت پروتئینها و سطوح درون سلولی AMP حلقوی و کلسیم همراه است و تا مدتی باقی میمانند، اما عموماً برگشتپذیر و بدون عوارض منفی بر عملکرد و ساختار سلولها هستند.
تاریخچه دستگاه tDCS (تحریک جریان مستقیم فرا جمجمهای)
دستگاه tDCS (Transcranial Direct Current Stimulation) یکی از ابزارهای علمی و پزشکی است که برای تحریک مغز به وسیله جریانهای الکتریکی ضعیف استفاده میشود.
این فناوری به منظور تأثیرگذاری بر فعالیت عصبی و بهبود عملکردهای مغزی، افزایش توجه، تقویت حافظه و درمان برخی اختلالات روانی و عصبی به کار میرود. تاریخچه این فناوری را میتوان به چندین مرحله اصلی تقسیم کرد:
۱. قرن ۱۸ و ۱۹: کشف اثرات جریان الکتریکی بر مغز در قرن ۱۸، اولین آزمایشها با استفاده از جریان الکتریکی بر بدن انسان و به ویژه مغز آغاز شد.
دانشمندانی مانند لوییجی گالوانی (Luigi Galvani) و الساندرو ولتا (Alessandro Volta) تأثیرات الکتریسیته بر عضلات و سیستم عصبی را کشف کردند. اگرچه در آن زمان تمرکز اصلی بر عضلات بود، اما این آزمایشها زمینهساز تحقیقات بعدی در زمینه اثرات الکتریسیته بر مغز شدند.
۲. اوایل قرن ۲۰: شروع استفاده تجربی در اوایل قرن ۲۰، دانشمندان به صورت تجربی از جریان الکتریکی برای درمان برخی اختلالات عصبی و روانی استفاده کردند. هرچند این روشها هنوز در مراحل ابتدایی بودند و فناوریهای مدرن برای کنترل جریانهای الکتریکی وجود نداشتند.
۳. دهه ۱۹۶۰: ظهور فناوریهای مدرن تحریک الکتریکی در دهه ۱۹۶۰، با پیشرفت فناوریهای الکترونیکی، دستگاههایی توسعه یافتند که قادر به ارسال جریانهای الکتریکی ضعیف و کنترل شده به مغز بودند.
این دستگاهها اولین نمونههای مدرن tDCS به شمار میرفتند. در این دوره، محققان به بررسی تأثیرات tDCS بر بهبود عملکردهای شناختی و درمان برخی اختلالات مغزی پرداختند.
۴. دهه ۱۹۹۰ و ۲۰۰۰: افزایش تحقیقات و کاربردها در دهه ۱۹۹۰ و اوایل ۲۰۰۰، تحقیقات علمی پیرامون tDCS به شدت افزایش یافت.
محققان با استفاده از این فناوری تلاش کردند تا بهبودهایی در حوزههایی مانند حافظه، توجه، یادگیری و خلق و خو ایجاد کنند. همچنین، کاربردهای درمانی tDCS برای اختلالات روانی مانند افسردگی و اضطراب مورد بررسی قرار گرفت.
۵. دهه ۲۰۱۰ به بعد: کاربردهای بالینی و تجاری از دهه ۲۰۱۰ به بعد، دستگاه tDCS به صورت گستردهتری در حوزه پزشکی و تحقیقات بالینی مورد استفاده قرار گرفت.
این دستگاه به عنوان یک روش غیرتهاجمی و ایمن برای تحریک مغز در تحقیقات علمی و همچنین درمانهای پزشکی مانند افسردگی مقاوم به درمان، درد مزمن و اختلالات شناختی مورد توجه قرار گرفت.
امروزه، دستگاههای tDCS به صورت تجاری نیز در دسترس قرار گرفتهاند و برخی از آنها برای استفاده شخصی طراحی شدهاند. این دستگاهها توسط افراد برای بهبود تمرکز، تقویت حافظه و حتی بهبود عملکرد ورزشی به کار میرود.
نحوه کار با دستگاه TDCS
دستگاه TDCS یک وسیله برای تحریک الکتریکی مغز است که از یک باتری ۹ ولتی برای تولید جریان مستقیم استفاده میکند. این دستگاه میتواند جریان حداکثر ۲ میلیآمپر ایجاد کند که از طریق سیمها به دو سنسور یا الکترود هدایت میشود.
دو الکترود دستگاه شامل یک الکترود با قطب مثبت و یک الکترود با قطب منفی است. این الکترودها به وسیله پدهای اسفنجی که با محلول رسانا (مانند آب نمک) خیس شدهاند، بر روی پوست سر قرار میگیرند. این کار باعث میشود تا جریان الکتریکی به طور مؤثرتری از سطح پوست عبور کند و به نواحی زیرین هدایت شود.
جریان الکتریکی تولید شده پس از عبور از نواحی مختلف مانند پوست سر و جمجمه، به سطح قشر مغز میرسد. این جریان باعث ایجاد بار الکتریکی در نورونها میشود و نواحی مشخصی از مغز را تحریک میکند. با این فرایند، فعالیت الکتریکی مغز تغییر کرده و اثرات تحریک الکتریکی مشاهده میشود.
آند (قطب منفی) مکانی است که الکترونها وارد مغز میشوند، در حالی که کاتد (قطب مثبت) محلی است که الکتریسیته از مغز خارج میگردد.
بنابراین، در زیر کاتد یک بار منفی ایجاد میشود، زیرا الکترونها برای ورود به الکترود تحریککننده تجمع میکنند. این فرایند، تغییراتی در فعالیت الکتریکی نواحی مختلف مغز ایجاد میکند.
سر انسان یک هادی ضعیف الکتریسیته است و به همین دلیل، بخش قابل توجهی از جریان الکتریکی (حداقل ۵۰ درصد) در بافتهای پیرامونی از بین میرود.
این موضوع توضیح میدهد که چرا در حین عبور جریان از جمجمه و تحریک مستقیم نورونها، میتوان از الکتریسیته بسیار کمتری استفاده کرد، بدون اینکه آسیبی به مغز برسد.
پایه علمی روش tDCS، عبور جریان الکتریکی از مغز با استفاده از قرار دادن الکترودهای مثبت و منفی بر روی جمجمه است. با این اصول، میتوان متغیرهای مهم در عملکرد این دستگاه را پیشبینی کرد که شامل عواملی مانند شدت جریان، محل قرارگیری الکترودها، و مدت زمان تحریک است.
۱- شدت جریان: طبیعی است که هر چه میزان جریان الکتریکی بالاتر باشد، اثرات بیشتری از آن انتظار میرود. در فرایند تحریک مغزی با tDCS، جریان الکتریکی از الکترود آند (قطب منفی) به الکترود کاتد (قطب مثبت) برقرار میشود. این شدت جریان تأثیر مستقیم بر میزان تحریک نواحی مختلف مغز دارد.
۲- شکل و اندازه الکترود: بیش از شدت جریان، چگالی جریان یا تراکم آن از اهمیت بیشتری برخوردار است. چگالی جریان نشاندهنده میزان جریانی است که از هر سانتیمتر مربع مغز عبور میکند. اندازه و شکل الکترودها میتوانند توزیع جریان را تغییر دهند و به این ترتیب اثرات مختلفی بر نواحی هدف مغز ایجاد کنند.
۳- محل قرارگیری الکترود: دقت مکانی tDCS با توجه به اندازه الکترودها و اصول فنی این روش، محدود است. با این حال، میتوان اثرات منطقهای را در نواحی مشخصی از مغز مانند قشر حرکتی یا قشر پرهفرونتال در هر یک از نیمکرههای مغزی مشاهده کرد. انتخاب محل دقیق قرارگیری الکترودها برای دستیابی به اثرات خاص بسیار مهم است.
۴- مدت زمان برقراری جریان: افزایش مدت زمان جریان یا شدت آن میتواند منجر به افزایش اثرات tDCS شود. اما باید دقت داشت که افزایش بیش از حد شدت جریان ممکن است نواحی گستردهتری از مغز را تحت تأثیر قرار دهد و به تحریک نورونهای لایههای زیرین منجر شود که میتواند اثرات غیرقابل کنترل و ارزیابی به همراه داشته باشد.
از این رو، ترجیح داده میشود که به جای افزایش شدت، مدت زمان تحریک افزایش یابد تا اثرات بیشتری بدون بروز عوارض جانبی ناخواسته ایجاد شود.
کاربردهای دستگاه TDCS
دستگاه TDCS در درمان افسردگی نتایج بسیار مثبتی داشته است. این روش میتواند اثری مشابه با یک دوره شش هفتهای مصرف قرص فلوکستین ایجاد کند.
این امر به ویژه در مواردی که مصرف داروهای ضد افسردگی محدود است، مانند زنان باردار، اهمیت زیادی پیدا میکند. برای این افراد که نمیتوانند از داروهای ضد افسردگی استفاده کنند، روش tDCS به عنوان یک گزینه امن و بدون عوارض جانبی توصیه میشود.
علاوه بر افسردگی، دستگاه TDCS در درمان میگرن، درد ناشی از صدمات تروماتیک نخاع و همچنین افرادی که سکته مغزی کردهاند، تأثیرات مثبتی نشان داده است.
این دستگاه همچنین در بهبود شرایط بیماران مبتلا به آفازی و پارکینسون مؤثر بوده است. در زمینه پرخوری عصبی نیز TDCS با کاهش اشتهای کاذب به کنترل وزن کمک میکند.
به طور کلی، دستگاه TDCS به عنوان یک روش درمان کمکی برای مجموعهای از بیماریها و مشکلات عصبی و روانی مفید است. لیست این بیماریها شامل افسردگی، میگرن، سکته مغزی، دردهای عصبی، آفازی، پارکینسون و اختلالات خوردن است.
- درمان اختلالات افسردگی و اضطراب: TDCS میتواند برای درمان بیمارانی که به داروها پاسخ نمیدهند یا به عنوان یک روش مکمل استفاده شود.
- بهبود عملکرد شناختی: در بهبود توجه، حافظه و یادگیری، به ویژه در افراد سالمند یا کسانی که مشکلات شناختی دارند.
- توانبخشی پس از سکته مغزی: به عنوان یک روش کمکی برای بازگشت تواناییهای حرکتی و شناختی پس از آسیب مغزی.
- ایمنی و عوارض جانبی: TDCS به طور کلی ایمن در نظر گرفته میشود، اما ممکن است عوارض خفیفی مانند سوزش پوست در محل الکترودها، سردرد یا سرگیجه به همراه داشته باشد.