چرا بعضی از افراد به روان پریشی مبتلا می‌شوند؟ این سوالی است که سال‌ها ذهن دانشمندان را به خود مشغول کرده است. در گذشته، نظریه‌های مختلفی برای پاسخ به این سوال ارائه شده بود، اما بسیاری از آن‌ها با گذشت زمان رد شدند.
امروزه، دانشمندان به این نتیجه رسیده‌اند که علت روان پریشی، مانند بسیاری از بیماری‌های دیگر مثل دیابت یا آسم، به دلیل ترکیبی از عوامل مختلف ایجاد می‌شود.
این علت روان پریشی شامل ویژگی‌های ژنتیکی که از والدین به ارث می‌رسند و همچنین عوامل محیطی مانند استرس‌های زندگی یا تجربه‌های آسیب‌زا می‌شوند.
تصور کنید ذهن انسان را یک لیوان شیشه‌ای ظریف می‌دانیم. این لیوان با گذشت زمان و تحت تأثیر عوامل مختلف ممکن است ترک‌هایی بردارد.
این ترک‌ها همان ویژگی‌های ژنتیکی هستند که در هر فرد به شکلی منحصر به فرد وجود دارند. با این حال اگر این لیوان ترک‌خورده را با آب زیادی پر کنیم، یعنی فرد را در معرض استرس‌ها و فشارهای روانی زیادی قرار دهیم، احتمال شکستن آن بسیار زیاد می‌شود. این شکستن همان بروز علائم روان پریشی است.
در این مطلب از کلینیک روانشناسی و مشاوره جوانه به بررسی علت روان پریشی و تحقیقات پژوهشگران در این زمینه می‌پردازیم.
تحقیقات درباره علت روان پریشی
تحقیقات نشان داده‌اند که روان پریشی نتیجه ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی است که به طور هم‌زمان باعث آسیب‌پذیری فرد می‌شوند.
این موضوع با انجام مطالعاتی روی خانواده‌ها، دوقلوها و فرزندخوانده‌ها مورد تأیید قرار گرفته است و محققان دریافته‌اند که اگرچه ژنتیک نقش قابل‌توجهی در انتقال این اختلال ایفا می‌کند، عوامل محیطی نیز در شکل‌گیری و بروز آن بسیار تأثیرگذار هستند.
۱. مطالعات خانواده
سال‌هاست که مشاهده شده است روان پریشی در برخی خانواده‌ها به شکل مداوم تکرار می‌شود. این امر ممکن است تصور اشتباه را ایجاد کند که این اختلال تنها از طریق ژن‌ها منتقل می‌شود. اما زمانی که به بررسی دقیق‌تر این پدیده می‌پردازیم، به این نتیجه می‌رسیم که علت روان پریشی این روند ممکن است شامل ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی باشد.
به عنوان مثال، کودکان ممکن است ژن‌هایی را به ارث ببرند که آنان را نسبت به روان پریشی آسیب‌پذیرتر می‌کند.
اما به همان اندازه، ممکن است محیط خانوادگی و نحوه رفتار والدین نیز در شکل‌گیری روان پریشی در این کودکان مؤثر باشد. این ترکیب ژنتیک و محیط است که باعث می‌شود احتمال بروز روان پریشی در اعضای خانواده افزایش یابد.
۲. مطالعات دوقلوها
مطالعات روی دوقلوها به محققان کمک کرده تا میزان تأثیر ژنتیک را در بروز یا علت روان پریشی بررسی کنند. دوقلوهای همسان، تمامی اطلاعات ژنتیکی خود (یعنی ۱۰۰ درصد ژن‌ها) را با یکدیگر به اشتراک می‌گذارند، در حالی که دوقلوهای غیرهمسان تنها نیمی از ژن‌های خود (حدود ۵۰ درصد) را به اشتراک می‌گذارند.
بر اساس این ویژگی‌ها، اگر تنها ژن‌ها باعث بروز روان پریشی باشند، انتظار می‌رود که در صورت ابتلای یکی از دوقلوهای همسان به این اختلال، دیگری نیز حتماً به آن مبتلا شود.
همچنین اگر یکی از دوقلوهای غیر همسان دچار روان پریشی شود، احتمال دارد دوقلوی دیگر در حدود ۵۰ درصد مواقع به آن مبتلا شود.
اما در عمل نتایج کمی متفاوت است؛ به این صورت که اگر یکی از دوقلوهای همسان به روان پریشی مبتلا شود، احتمال بروز این اختلال در دوقلوی دیگر در حدود ۵۰ درصد است و این عدد برای دوقلوهای غیر همسان کمتر از این مقدار است.
این یافته‌ها نشان می‌دهد که ژن‌ها به‌تنهایی نمی‌توانند علت روان پریشی باشند. در واقع، گرچه ژن‌ها نقش مهمی در ایجاد آسیب‌پذیری دارند، محیط و شرایط زندگی نیز عواملی اساسی در این موضوع هستند و روان پریشی نتیجه تعامل پیچیده‌ای از این دو دسته عامل است.
۳. مطالعات فرزندخواندگی
دانشمندان از مطالعه فرزندخواندگی برای فهمیدن این موضوع استفاده می‌کنند که ژن‌ها تا چه اندازه در بروز علت روان پریشی مانند اسکیزوفرنی نقش دارند.
یکی از روش‌های این مطالعات این است که به زندگی افرادی که در کودکی به فرزندخواندگی داده شده‌اند نگاه می‌کنند.
آن‌ها افرادی را که والدینشان بیماری روانی داشته‌اند با افرادی که والدین سالمی داشته‌اند مقایسه می‌کنند. همه این افراد توسط خانواده‌های جدید و سالمی بزرگ شده‌اند.
اگر بیماری‌های روانی بیشتر به دلیل ژن‌ها باشد، انتظار داریم کودکانی که والدین بیمار داشته‌اند، بیشتر به همان بیماری دچار شوند.
نتایج بسیاری از این مطالعات این را نشان می‌دهند و به ما می‌گویند که ژن‌ها در بروز بیماری‌های روانی نقش مهمی دارند.
اما این مطالعات همچنین نشان می‌دهند که فقط داشتن ژن‌های خاص برای بیمار شدن کافی نیست. شرایط زندگی و محیطی هم بسیار مهم هستند. به عبارت دیگر، برای بروز بیماری روانی، هم ژن‌ها و هم محیط باید با هم ترکیب شوند.
عوامل آسیب پذیری ژنتیکی
برای درک بهتر اینکه ژن‌ها چگونه می‌توانند در بروز بیماری‌های روانی مانند اسکیزوفرنی نقش داشته باشند، باید کمی درباره DNA و ژن‌ها بدانیم. DNA را می‌توان مانند یک کتاب دستورالعمل تصور کرد که به بدن ما می‌گوید چگونه کار کند. درون این کتاب، دستورالعمل‌های کوچکی وجود دارد که به آن‌ها ژن می‌گویند. ژن‌ها به بدن ما می‌گویند چگونه پروتئین بسازد.
پروتئین‌ها هم مثل آجرهای ساختمان هستند که بدن ما را می‌سازند. بعضی از این پروتئین‌ها در مغز ما کار می‌کنند و به ما کمک می‌کنند تا فکر کنیم، احساس کنیم و رفتار کنیم.
گاهی اوقات، در این کتاب دستورالعمل‌ها، اشتباهاتی رخ می‌دهد که به آن‌ها جهش می‌گویند. این جهش‌ها مثل غلط‌های املایی هستند که می‌توانند باعث شوند پروتئین‌ها به درستی کار نکنند.
اگر این جهش‌ها در ژن‌هایی رخ دهند که به مغز دستور می‌دهند، ممکن است باعث ایجاد مشکلاتی در مغز شود و یکی از این مشکلات، بیماری‌های روانی است.
دانشمندان در سال‌های اخیر، جهش‌های زیادی را در ژن‌های مختلف پیدا کرده‌اند که ممکن است باعث افزایش احتمال ابتلا به بیماری‌های روانی شوند. با این حال، این جهش‌ها به تنهایی نمی‌توانند باعث بیماری شوند. معمولاً علت روان پریشی به عوامل دیگری هم مثل محیط زندگی، استرس و … نیز بستگی دارند.
علت پزشکی
برخی شرایط پزشکی می‌توانند در بعضی افراد موجب بروز دوره‌های روان پریشی شوند، از جمله:
- اچ‌آی‌وی و ایدز
- مالاریا
- سیفلیس
- بیماری آلزایمر
- بیماری پارکینسون
- هیپوگلیسمی (کاهش غیرطبیعی قند خون)
- لوپوس
- اسکلروز چندگانه
- تومور مغزی
- بیماری‌ها یا آسیب‌های ناگهانی مانند تب بالا یا ضربه به سر
مصرف مواد مخدر و الکل
سوء استفاده از الکل و مواد مخدر می‌تواند منجر به بروز دوره‌های روان پریشی شود. اگر فرد پس از مدت طولانی مصرف الکل یا مواد مخدر، ناگهان مصرف را متوقف کند، ممکن است دوره‌ای از روان پریشی را تجربه کند که به آن «عقب‌نشینی» می‌گویند.
علاوه بر این، مصرف مقادیر زیاد الکل یا استفاده بیش از حد از مواد مخدر نیز می‌تواند به روان پریشی منجر شود.
داروهایی که ممکن است دوره‌های روان پریشی ایجاد کنند شامل موارد زیر هستند:
- کوکائین
- آمفتامین (سرعت)
- مت آمفتامین (کریستال مت)
- مفدرون (MCAT یا میاود)
- MDMA (اکستازی)
- شاهدانه
- ال‌اس‌دی (اسید)
- سیلوسایبین (قارچ جادویی)
- کتامین
داروها
در شرایط نادر، روان پریشی می‌تواند به‌عنوان یک عارضه جانبی ناشی از مصرف برخی داروها ظاهر شود یا به‌دلیل مصرف بیش از حد آن داروها بروز کند.
این وضعیت معمولاً در افرادی مشاهده می‌شود که تحت درمان با داروهای خاصی قرار دارند، مانند داروهای روان‌پزشکی، مسکن‌ها یا داروهای دیگر که ممکن است بر عملکرد مغز تأثیر بگذارند.
تجربه روان پریشی در این موارد می‌تواند ناشی از تغییرات شیمیایی در مغز باشد که توسط داروها ایجاد می‌شود.
همچنین، مصرف بیش از حد داروها می‌تواند به اختلال در سیستم عصبی مرکزی منجر شود که این نیز می‌تواند باعث بروز علائم روان پریشی شود.
مهم است که هرگز مصرف داروهای تجویز شده را بدون مشورت با پزشک خود متوقف نکنید. این تصمیم باید تنها با توصیه پزشک عمومی یا متخصص مراقبت‌های بهداشتی واجد شرایط که مسئولیت درمان شما را بر عهده دارد، گرفته شود. قطع ناگهانی مصرف داروها می‌تواند عوارض جدی و غیرقابل پیش‌بینی به دنبال داشته باشد.
اگر شما یا کسی که می‌شناسید، عوارض جانبی روان پریشی را پس از مصرف دارو تجربه می‌کند، فوراً به پزشک عمومی مراجعه کنید.
این وضعیت نیاز به بررسی و مدیریت دقیق دارد، و پزشک می‌تواند با ارزیابی وضعیت شما، راه‌حل‌های مناسبی را برای کاهش علائم و اطمینان از سلامت شما ارائه دهد. تشخیص به‌موقع و مناسب می‌تواند به جلوگیری از پیشرفت مشکلات جدی‌تر کمک کند.
تغییرات مغزی
تحقیقات نشان می‌دهند که روان پریشی با تغییراتی در نحوه عملکرد مغز ارتباط نزدیکی دارد. به نظر می‌رسد که افزایش فعالیت برخی از مواد شیمیایی مغز، به خصوص دوپامین، در بروز علائم روان پریشی نقش مهمی ایفا می‌کند.
دوپامین یک انتقال‌دهنده عصبی است که به سلول‌های مغز کمک می‌کند تا با هم ارتباط برقرار کنند. جالب اینجاست که داروهایی که میزان دوپامین را در مغز کاهش می‌دهند، معمولاً علائم روان پریشی را نیز بهبود می‌بخشند.
این یافته‌ها نشان می‌دهد که اختلال در عملکرد سیستم دوپامینی مغز، می‌تواند یکی از دلایل اصلی بروز روان پریشی باشد.
احتمال ابتلای افراد به روان پریشی چقدر است؟
روان پریشی پدیده‌ای شایع است. به طور کلی، اسکیزوفرنی حدود ۱٪ از جمعیت عمومی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اختلال دوقطبی بین ۱ تا ۲٪ و افسردگی اساسی تقریباً ۵ تا ۱۰٪ از افراد را در بر می‌گیرد.
با این حال، تحقیقات نشان می‌دهد که احتمال ابتلا به انواع مختلف روان پریشی برای اعضای خانواده افرادی که خود به این اختلالات مبتلا هستند، بیشتر است.
آمار زیر نشان می‌دهد که اگر فردی برادر، خواهر یا والدینی داشته باشد که به یکی از این اختلالات دچار هستند، شانس ابتلای خود او به این اختلالات به چه صورت است:
اختلال | شانس ابتلا | شانس عدم ابتلا |
افسردگی اساسی | ۱۵٪ – ۳۰٪ | ۷۰٪ – ۸۵٪ |
اختلال هراس | ۱۷٪ | ۸۳٪ |
روان‌گسیختگی | ۱۰٪ – ۱۵٪ | ۸۵٪ – ۹۰٪ |
توجه داشته باشید که اگر چند نفر در خانواده شما به یکی از این اختلالات مبتلا باشند یا اگر انواع مختلف بیماری‌های روانی در خانواده شما وجود داشته باشد، احتمال ابتلا ممکن است تغییر کند.
سخن پایانی
روان پریشی یک وضعیت پیچیده است که به علت‌های متنوعی ناشی از عوامل زیست‌شناختی، ژنتیکی، محیطی و روانی بروز می‌کند.
تغییرات شیمیایی در مغز، به‌ویژه در فعالیت انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین، نقش اساسی در بروز این حالت دارند.
علاوه بر این، عوامل ژنتیکی می‌توانند احتمال ابتلا به اختلالات روانی را در افراد افزایش دهند، به‌ویژه در افرادی که سابقه خانوادگی مشکلات روانی دارند.
شرایط پزشکی، سوء استفاده از مواد مخدر و الکل، و همچنین استرس‌های شدید یا آسیب‌های روانی نیز می‌توانند به بروز روان پریشی کمک کنند.
به همین دلیل، درک جامع از علت‌های این پدیده می‌تواند به توسعه روش‌های مؤثرتر درمان و پیشگیری کمک کند و افراد را در مدیریت این وضعیت یاری نماید.
منبع nhs, earlypsychosis