وسواس فکری عملی (OCD) به شکل‌های مختلفی بروز می‌کند و می‌تواند در حوزه‌های متفاوتی از زندگی فرد تأثیر بگذارد. انواع رایج وسواس فکری عملی شامل وسواس پاکیزگی و آلودگی، وسواس نظم و تقارن، وسواس شک و تردید، و وسواس افکار ممنوعه یا تهاجمی است. 

هرکدام از این انواع وسواس‌ها با اضطراب‌های خاصی همراه هستند که فرد برای کاهش آنها مجبور به انجام رفتارهای تکراری و جبری می‌شود. شدت و نوع وسواس‌ها از فردی به فرد دیگر متفاوت است و نیاز به درمان تخصصی دارد.

۱. وسواس پاکیزگی و آلودگی:

افرادی که به این نوع وسواس مبتلا هستند، به طور مداوم از آلودگی یا میکروب‌ها ترس دارند. این ترس‌ها می‌توانند از لمس کردن اشیاء، حضور در اماکن عمومی، یا حتی ارتباط با افراد دیگر ناشی شوند.به دلیل این اضطراب‌ها، فرد ممکن است به طور مکرر دست‌های خود را بشوید یا از موقعیت‌های خاصی که باعث آلودگی فرضی می‌شوند، اجتناب کند. این رفتارها می‌توانند ساعت‌های زیادی از روز فرد را اشغال کنند و روابط اجتماعی و کارهای روزمره او را مختل کنند.

در رفتارهای جبری مرتبط با این نوع وسواس، فرد ممکن است از مواد ضدعفونی‌کننده بیش از حد استفاده کند یا به طور وسواس‌گونه‌ای از هرگونه کثیفی و تماس فیزیکی اجتناب کند. 

این اقدامات نه‌تنها زندگی اجتماعی فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه می‌تواند به مشکلات جسمی مانند خشکی یا ترک پوست منجر شود. وسواس آلودگی معمولاً با احساس بی‌پایان تمیزی نرسیدن همراه است، هرچند فرد ممکن است بداند این افکار غیرمنطقی هستند.

۲. وسواس نظم و تقارن:

این نوع وسواس شامل نیاز به نظم دقیق و تقارن کامل است. افراد مبتلا به این وسواس ممکن است احساس کنند که اگر اشیاء به‌صورت متقارن یا در نظم مشخصی قرار نگیرند، اتفاقات بدی رخ خواهد داد. برای مثال، آنها ممکن است ساعت‌ها صرف مرتب کردن یا جابجایی اشیاء کنند تا به نظم “کامل” برسند. این اضطراب ناشی از عدم تقارن می‌تواند بسیار ناتوان‌کننده باشد و بر فعالیت‌های روزانه فرد تأثیر بگذارد.

افراد مبتلا به وسواس نظم و تقارن ممکن است اعمال تکراری مانند تنظیم مجدد وسایل یا جابجایی مکرر آنها را انجام دهند تا احساس آرامش پیدا کنند. این رفتارها گاهی اوقات چنان شدید می‌شوند که فرد نمی‌تواند تمرکز خود را روی کارهای دیگر حفظ کند. حتی یک تغییر جزئی در نظم اشیاء ممکن است باعث اضطراب شدید در این افراد شود.

۳. وسواس شک و تردید:

وسواس شک و تردید به این معناست که فرد به طور مداوم در تصمیم‌گیری‌ها دچار تردید می‌شود و به خود اعتماد ندارد. آنها ممکن است به دفعات مکرر مواردی مانند قفل کردن درها، خاموش کردن وسایل برقی یا انجام درست کارها را بررسی کنند. این شک و تردیدها به قدری ناتوان‌کننده هستند که فرد ممکن است ساعت‌های زیادی را در روز صرف انجام رفتارهای جبری برای اطمینان از امنیت یا درستی خود کند.

این تردیدها معمولاً با اضطراب شدید همراه هستند، زیرا فرد احساس می‌کند که اگر عمل درستی انجام ندهد، اتفاق بدی رخ خواهد داد. حتی پس از بررسی‌های مکرر، فرد همچنان دچار تردید می‌شود و ممکن است به چرخه‌ای بی‌پایان از بررسی‌ها و شک‌ها گرفتار شود. این وسواس می‌تواند به شدت در کار، روابط و زندگی شخصی فرد تداخل ایجاد کند.

۴. وسواس افکار ممنوعه یا تهاجمی:

افراد مبتلا به این نوع وسواس ممکن است افکار ناخواسته و ترسناک درباره آسیب رساندن به خود یا دیگران، یا افکار نامناسب جنسی یا مذهبی را تجربه کنند. این افکار، اگرچه واقعیت ندارند و فرد نمی‌خواهد آن‌ها را عملی کند، به‌شدت اضطراب‌آور هستند. فرد ممکن است برای کاهش اضطراب ناشی از این افکار، رفتارهای جبری خاصی انجام دهد، مانند دعا کردن مکرر، دوری از افراد یا موقعیت‌هایی که افکار تهاجمی را تحریک می‌کنند.

وسواس افکار تهاجمی یا ممنوعه به دلیل ماهیت حساس و ترسناک خود، اغلب منجر به احساس گناه و شرم در فرد می‌شود. افراد مبتلا ممکن است از ترس قضاوت شدن، افکار خود را پنهان کنند و از جستجوی کمک حرفه‌ای خودداری کنند. این نوع وسواس می‌تواند به روابط اجتماعی و کیفیت زندگی فرد به شدت آسیب برساند، زیرا فرد مدام با اضطراب‌های شدید روبرو است.

۵. وسواس آسیب یا مسئولیت‌پذیری مفرط:

در وسواس آسیب رساندن به خود یا دیگران، افراد مبتلا به شدت نگران این هستند که ممکن است به طور ناخواسته به دیگران آسیب برسانند یا مسئولیتی سنگین بر عهده داشته باشند که نتوانند به درستی آن را انجام دهند. 

این افراد ممکن است به طور مداوم نگران این باشند که رفتار یا تصمیمات آنها منجر به آسیب‌های جدی به دیگران شود. برای مثال، فرد ممکن است بارها مسیر رانندگی خود را بررسی کند تا مطمئن شود که به کسی آسیب نرسانده یا با ماشین تصادف نکرده است.

در این حالت، رفتارهای جبری برای کاهش اضطراب شامل بررسی مکرر اقدامات روزمره (مانند خاموش کردن اجاق گاز، بستن درها یا حتی مرور حرف‌های گفته‌شده) می‌شود تا مطمئن شوند هیچ خطایی صورت نگرفته است. این اضطراب می‌تواند توانایی تصمیم‌گیری فرد را به شدت مختل کرده و او را در دام بررسی‌های بی‌پایان و وسواس‌گونه نگه دارد.

۶. وسواس مذهبی یا اخلاقی:

این نوع وسواس شامل نگرانی‌های بیش از حد درباره موضوعات مذهبی یا اخلاقی است. افراد مبتلا ممکن است از این‌که افکار یا اعمالشان به نوعی با باورهای مذهبی یا اصول اخلاقی‌شان تناقض داشته باشد، ترس داشته باشند. آنها ممکن است برای کاهش اضطراب ناشی از این افکار، دعاها، آیین‌ها یا سایر رفتارهای مذهبی را به طور مکرر انجام دهند تا احساس کنند که مرتکب گناه نشده‌اند یا نادرستی اخلاقی نکرده‌اند.

وسواس مذهبی می‌تواند با افکاری در ارتباط با ترس از نافرمانی خدا یا انجام اعمال گناه‌آمیز همراه باشد. افراد مبتلا ممکن است از جستجوی کمک خودداری کنند، زیرا از قضاوت شدن یا نادرست تلقی شدن نگرانی دارند. رفتارهای جبری آنها می‌تواند شامل دعاهای مکرر، توبه‌های مداوم یا پرهیز از موقعیت‌هایی باشد که ممکن است احساس گناه را در آنها برانگیزد.

۷. وسواس ذخیره کردن و انباشت (احتکار)

افراد مبتلا به این نوع وسواس، توانایی دور ریختن یا جدا شدن از اشیاء را ندارند، حتی اگر این اشیاء هیچ ارزش مادی یا کاربردی نداشته باشند. آنها احساس می‌کنند که ممکن است در آینده به این اشیاء نیاز پیدا کنند یا اینکه دور ریختن آنها منجر به آسیب دیدن یا از دست دادن چیزی مهم می‌شود. این اضطراب می‌تواند به انباشت بیش از حد وسایل در خانه منجر شود، به طوری که فضای زندگی به شدت محدود شده و غیر قابل استفاده گردد.

رفتارهای جبری شامل جمع‌آوری بی‌رویه اشیاء و مقاومت در برابر دور ریختن آن‌ها است. افراد مبتلا به وسواس انباشت ممکن است فضای زندگی خود را به طرز غیرمعمولی پر از وسایل غیرضروری کنند و حتی در خطرات بهداشتی یا ایمنی قرار گیرند. این وسواس می‌تواند به انزوای اجتماعی و مشکلات جسمی و روانی منجر شود.

این انواع مختلف وسواس فکری عملی می‌توانند به شدت زندگی فرد را تحت تأثیر قرار دهند و به طور جدی عملکرد روزمره و روابط او را مختل کنند. تشخیص به‌موقع و درمان از طریق روان‌درمانی و دارودرمانی می‌تواند به کاهش و مدیریت این علائم کمک کند.