آیا تا به حال فکر کرده‌اید چرا برخی کودکان و نوجوانان شب‌ها به سختی می‌خوابند یا مدام در طول شب بیدار می‌شوند؟ اختلالات خواب در این گروه سنی نه تنها بر کیفیت خواب آن‌ها، بلکه بر سلامت روانی، جسمی و حتی عملکرد تحصیلی‌شان تأثیر می‌گذارد.
بی‌خوابی‌های مکرر، کابوس‌های شبانه یا حتی خواب‌آلودگی بیش از حد در طول روز می‌توانند نشانه‌هایی از مشکلاتی باشند که اگر به موقع شناسایی و درمان نشوند، پیامدهای جدی‌تری به همراه خواهند داشت.
اما چه عواملی باعث بروز این اختلالات می‌شوند و چگونه می‌توان آن‌ها را مدیریت کرد؟ آیا اضطراب‌های روزانه، استفاده از وسایل الکترونیکی یا حتی عوامل ژنتیکی در این موضوع نقش دارند؟
در این مطلب از کلینیک روانشناسی و مشاوره جوانه، قصد داریم شما را با انواع اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان، علل شایع آن‌ها و روش‌های مؤثر درمانی آشنا کنیم. همراه ما باشید تا پاسخی برای این پرسش‌های مهم پیدا کنیم!
چه چیزی باعث اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان می شود؟
برخی از اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان دلایل مشابهی با بزرگسالان دارند. به عنوان مثال، چاقی یکی از عوامل خطر اصلی برای بروز آپنه انسدادی خواب محسوب می‌شود، که این اختلال تنفسی مرتبط با خواب در افراد در تمام گروه‌های سنی پایین نیز مشاهده می‌شود.
همچنین، اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان با زمینه ژنتیکی، مانند سندرم پای بی‌قرار، می‌توانند بر کودکان و نوجوانان تأثیر بگذارند، همان‌طور که در بزرگسالان نیز دیده می‌شوند.
افزون بر این، شرایط پزشکی خاص و اختلالات اضطرابی می‌توانند خطر ابتلا به مشکلات خواب را در هر سنی افزایش دهند.
با این حال، رفتارها و الگوهای خواب مختص کودکان و نوجوانان می‌توانند عامل دیگری برای بروز اختلالات خواب باشند.
به طور مثال، تا حدود سن پنج سالگی، بی‌خوابی معمولاً ناشی از زمان‌بندی نامنظم خواب و مقاومت رفتاری در برابر خوابیدن است. در این دوره، مدیریت صحیح عادات خواب می‌تواند نقش مهمی در پیشگیری از مشکلات خواب ایفا کند.
۱. اضطراب و استرس: دشمن آرامش شبانه
اضطراب‌های روزمره، فشارهای تحصیلی، نگرانی‌های خانوادگی یا حتی ترس از مسائل کوچک می‌توانند خواب کودکان و نوجوانان را مختل کنند.
این احساسات ناخوشایند باعث می‌شوند ذهن آن‌ها به جای آرامش، درگیر افکار منفی باشد و چرخه خواب طبیعی‌شان به هم بریزد.
۲. استفاده بی‌رویه از فناوری: صفحه‌نمایش‌ها، دشمن خواب عمیق
تماشای مداوم تلویزیون، بازی‌های ویدئویی یا گشت‌وگذار در شبکه‌های اجتماعی قبل از خواب، با نور آبی صفحه‌نمایش‌ها، تولید هورمون ملاتونین را مختل کرده و چرخه خواب را به تأخیر می‌اندازد. این عادت‌ها نه تنها باعث دیر به خواب رفتن می‌شوند، بلکه کیفیت خواب را نیز کاهش می‌دهند.
۳. عادات غذایی نامناسب: وقتی شکم آرام نمی‌گیرد
خوردن غذاهای سنگین، شیرینی‌ها یا نوشیدنی‌های کافئین‌دار مانند چای و نوشابه در ساعات نزدیک به خواب، سیستم گوارش را تحریک کرده و خواب آرام را دشوار می‌کند. کودکان و نوجوانانی که این عادت‌ها را دارند، اغلب با بی‌قراری یا بیداری‌های مکرر شبانه مواجه می‌شوند.
۴. مشکلات پزشکی: وقتی بدن دچار اختلال است
بیماری‌هایی مانند آسم، آلرژی یا ریفلاکس معده می‌توانند باعث بروز اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان شوند. همچنین، اختلالاتی مانند آپنه خواب یا نارکولپسی در کودکان و نوجوانان، خواب کافی و باکیفیت را غیرممکن می‌سازند و نیاز به تشخیص و درمان فوری دارند.
۵. عوامل محیطی: اتاقی که خواب نمی‌آورد
اتاق خواب باید فضایی آرامشبخش و مناسب برای استراحت باشد. نور زیاد، سر و صدای محیط یا دمای نامناسب می‌توانند مانع از ایجاد شرایط ایده‌آل برای خواب شوند. حتی انتخاب نامناسب تشک و بالش نیز می‌تواند عامل دیگری در بی‌خوابی باشد.
۶. عادت‌های خواب نادرست: وقتی ساعت بیولوژیکی بدن سردرگم است
خواب نامنظم، دیر خوابیدن و دیر بیدار شدن، یا تغییرات مکرر در زمان خواب، ساعت بیولوژیکی بدن را به هم می‌ریزد. این الگوها به‌ویژه در نوجوانانی که سبک زندگی‌شان شامل برنامه‌های فشرده یا استفاده شبانه از وسایل دیجیتال است، رایج‌تر هستند.
۷. عوامل ژنتیکی: وقتی خواب در DNA نهفته است
برخی از اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان می‌توانند ریشه ژنتیکی داشته باشند. اگر یکی از والدین یا اعضای خانواده دچار مشکلاتی مانند بی‌خوابی یا آپنه خواب باشد، احتمال بروز این اختلالات در کودکان نیز بیشتر خواهد بود.
۸. اختلالات روانی: تأثیر مستقیم بر خواب
اختلالاتی مانند افسردگی، اختلال دوقطبی یا ADHD در کودکان و نوجوانان، خواب آن‌ها را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. این اختلالات می‌توانند موجب بی‌خوابی یا خواب‌آلودگی بیش‌ازحد در طول روز شوند و بر کیفیت زندگی تأثیر بگذارند.
۹. تغییرات هورمونی: زمانی که بدن در حال تحول است
در دوران بلوغ، تغییرات هورمونی باعث به‌هم‌ریختگی ریتم طبیعی خواب می‌شوند. نوجوانان معمولاً تمایل دارند دیرتر به خواب بروند و دیرتر بیدار شوند، اما برنامه‌های مدرسه و فعالیت‌های روزمره اغلب این چرخه طبیعی را مختل می‌کنند. این ناسازگاری می‌تواند منجر به بی‌خوابی مزمن شود.
۱۰. کابوس‌ها و وحشت‌های شبانه: دشمنان خواب آرام
کودکان و نوجوانان گاهی با کابوس‌های وحشتناک یا وحشت‌های شبانه از خواب می‌پرند. این تجربیات ناخوشایند می‌توانند ناشی از تجربیات استرس‌زا، تماشای محتوای ترسناک یا حتی اتفاقات روزمره باشند و باعث شوند آن‌ها از خوابیدن بترسند یا بیداری‌های مکرر داشته باشند.
۱۱. فعالیت بدنی ناکافی: انرژی مصرف‌نشده در بدن
کودکانی که در طول روز تحرک کافی ندارند، اغلب در شب به سختی به خواب می‌روند. فعالیت بدنی نه تنها به کاهش استرس کمک می‌کند، بلکه خستگی طبیعی بدن را افزایش داده و کیفیت خواب را بهبود می‌بخشد.
۱۲. کمبود توجه به بهداشت خواب: عادات ساده اما مؤثر
عدم رعایت بهداشت خواب، مانند خوابیدن در ساعت‌های مشخص، استفاده از تخت تنها برای خوابیدن و ایجاد محیط مناسب برای استراحت، می‌تواند عاملی مهم در ایجاد اختلالات خواب باشد. کودکان و نوجوانانی که عادت‌های سالم خواب را رعایت نمی‌کنند، معمولاً با مشکلات بیشتری مواجه می‌شوند.
۱۳. عوامل فرهنگی و اجتماعی: انتظاراتی که خواب را قربانی می‌کنند
در برخی خانواده‌ها، خواب اولویت کمتری دارد و به کودکان اجازه داده می‌شود تا دیروقت بیدار بمانند. همچنین، فشارهای اجتماعی و برنامه‌های شلوغ مدرسه یا فعالیت‌های فوق‌برنامه می‌توانند فرصت کافی برای خوابیدن را از نوجوانان بگیرند.
۱۴. نقش داروها و مواد محرک: تأثیرات ناخواسته
مصرف برخی داروها، مانند محرک‌ها برای درمان اختلالات توجه و تمرکز (ADHD)، می‌تواند خواب را مختل کند. همچنین، مواد محرک مانند کافئین یا انرژی‌زاها که نوجوانان گاهی برای افزایش تمرکز استفاده می‌کنند، مانع از خواب راحت می‌شوند.
۱۵. ترس از تاریکی یا جدایی: چالش‌های کودکان خردسال
برای کودکان کوچک‌تر، ترس از تاریکی یا جدایی از والدین می‌تواند مانع خواب شود. این مسائل بیشتر در کودکان خردسال دیده می‌شود و نیازمند حمایت و ایجاد حس امنیت از سوی والدین است تا کودک به خواب راحت برسد.
شناخت این عوامل و توجه به آن‌ها می‌تواند گام مؤثری در بهبود کیفیت خواب کودکان و نوجوانان باشد. با اصلاح سبک زندگی و در صورت لزوم، مشورت با متخصصین، می‌توان این مشکلات را مدیریت کرد و خواب آرام‌تری برای آن‌ها فراهم ساخت.
اختلالات خواب درسنین مختلف در کودکان و نوجوانان
مشکلات خواب می‌توانند در هر سنی برای کودکان رخ دهند، اما نوع این مشکلات اغلب با توجه به سن کودک متفاوت است. در ادامه، به بررسی شایع‌ترین اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان در گروه‌های سنی مختلف می‌پردازیم:
۱. کودکان نوپا و پیش‌دبستانی (۲ تا ۵ سال):
در این گروه سنی، تخیلات و ترس‌های کودکانه نقش مهمی در مشکلات خواب ایفا می‌کنند. ترس از تاریکی، نیاز به حضور والدین یا اشیاء خاص مانند عروسک یا شیشه شیر برای خوابیدن، مقاومت در برابر خوابیدن و بهانه‌گیری، دیدن کابوس‌های شبانه، وحشت‌های شبانه (که با جیغ و فریاد و ترس شدید کودک همراه است) و همچنین راه رفتن در خواب و آپنه خواب (وقفه تنفسی در خواب) از جمله مشکلات شایع هستند.
۲. کودکان سنین مدرسه (۵ تا ۸ سال):
با ورود کودک به مدرسه و افزایش تعاملات اجتماعی، عوامل جدیدی می‌توانند بر خواب او تأثیر بگذارند. ترس‌های شبانه همچنان ممکن است وجود داشته باشند، اما عادات نامناسب خواب مانند استفاده از وسایل الکترونیکی در اتاق خواب، دیدن کابوس، وحشت‌های شبانه، راه رفتن در خواب، آپنه خواب، دندان قروچه (ساییدن دندان‌ها به هم در خواب) و اضطراب (به خصوص اضطراب در مورد کافی نبودن خواب) نیز از مشکلات رایج هستند.
۳. کودکان پیش از نوجوانی (۹ تا ۱۱ سال):
در این دوره، تأثیرات محیط و فشارهای اجتماعی بیشتر می‌شود. عادات بد خواب ناشی از استفاده از وسایل الکترونیکی، اضطراب (به ویژه نگرانی در مورد کمبود خواب)، آپنه خواب، بی‌خوابی (مشکل در به خواب رفتن یا حفظ خواب)، دندان قروچه و سندرم فاز تأخیری خواب (که در آن ساعت بیولوژیکی بدن به تأخیر می‌افتد و کودک دیرتر به خواب می‌رود و دیرتر بیدار می‌شود) از جمله مشکلات شایع هستند.
۴. نوجوانان (۱۲ تا ۱۸ سال):
دوران نوجوانی با تغییرات هورمونی و اجتماعی زیادی همراه است که می‌تواند بر کیفیت خواب تأثیر بگذارد. عادات نامناسب خواب مانند استفاده از وسایل الکترونیکی در رختخواب، اضطراب (از جمله نگرانی در مورد کمبود خواب)، آپنه خواب، بی‌خوابی، دندان قروچه، سندرم فاز تأخیری خواب و سندرم پای بی‌قرار (احساس ناخوشایند در پاها که فرد را مجبور به حرکت دادن آن‌ها می‌کند و باعث اختلال در خواب می‌شود) از جمله مشکلات رایج در این دوره هستند.
این مشکلات در هر سنی نیاز به توجه و مدیریت مناسب دارند تا سلامت جسمی و روانی کودکان و نوجوانان حفظ شود.
اختلال خواب ناشی از عادات خواب ناسالم
برخی از اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان به روال‌های پیش از خواب یا عادات نامناسب خواب آن‌ها مرتبط است که ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- بلند شدن مکرر از رختخواب یا صدا زدن والدین که نشان‌دهنده نیاز به جلب توجه یا آرامش است.
- نپذیرفتن خوابیدن در تخت خودشان و تلاش برای خوابیدن در کنار والدین.
- مشکل در به خواب رفتن به دلیل وابستگی به حضور یا کمک والدین برای آرامش.
- بیدار شدن مکرر در طول شب و نیاز به کمک برای بازگشت به خواب.
- احساس اضطراب یا ترس شدید هنگام رفتن به رختخواب یا ماندن در آن.
- خوابیدن در ساعات نامنظم، مثلاً برخی شب‌ها خیلی دیر به خواب رفتن، که الگوی خواب را مختل می‌کند.
اختلال خواب مداوم ناشی از شرایط پزشکی
برخی اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان ممکن است نیاز به بررسی و درمان پزشکی داشته باشند. این مشکلات عبارتند از:
- آپنه انسدادی خواب که تنفس را در طول خواب مختل می‌کند.
- بی‌خوابی که به معنای دشواری در به خواب رفتن یا خواب ماندن است.
- سندرم پای بی‌قرار که باعث حس ناخوشایند و نیاز به حرکت دادن پاها می‌شود.
- نارکولپسی که به خواب‌آلودگی شدید و حملات خواب ناگهانی در طول روز منجر می‌شود.
- اختلال فاز خواب تأخیری که در آن ساعت بیولوژیکی بدن به تعویق افتاده و خوابیدن و بیدار شدن را دشوار می‌کند.
نمونه‌ای از درمان پزشکی:
برای مثال، اگر فرزند شما از آپنه انسدادی خواب رنج می‌برد که به دلیل بزرگ شدن آدنوئیدها یا لوزه‌ها ایجاد شده است، ممکن است پزشک جراحی را برای برداشتن آن‌ها را توصیه کند. این عمل می‌تواند به بهبود تنفس کودک در طول خواب و رفع مشکل کمک کند.
چگونه اختلالا ت خواب بر کودکان، نوجوانان و خانواده ها تأثیر می گذارد؟
اختلال خواب در کودکان و نوجوانان معمولاً به معنای نداشتن خواب کافی و باکیفیت برای کودک یا نوجوان شما و همچنین خانواده است. این کمبود خواب می‌تواند به مشکلات متعددی در طول روز منجر شود و تأثیرات منفی قابل توجهی بر زندگی روزمره بگذارد.
اگر فرزند شما با مشکلات خواب مداوم مواجه باشد، ممکن است علائم زیر در طول روز ظاهر شوند:
- بیش‌فعالی که می‌تواند عملکرد روزانه را مختل کند.
- افت حافظه و ناتوانی در به خاطر سپردن اطلاعات مهم.
- مشکل در تمرکز یا پیروی از دستورالعمل‌ها، که بر عملکرد تحصیلی تأثیر می‌گذارد.
- احساس خستگی مداوم، حتی پس از خواب شبانه.
- نیاز به چرت‌های متعدد برای جبران کمبود انرژی.
- دشواری در بیدار شدن برای مدرسه یا انجام فعالیت‌های روزمره.
- تحریک‌پذیری و زودعصبی شدن که بر روابط خانوادگی و اجتماعی تأثیر می‌گذارد.
- مشکلات سلامت روان مانند افسردگی و اضطراب که ممکن است در کودکان و نوجوانان شکل بگیرند.
این اختلال خواب در کودکان و نوجوانان محدود نمی‌شوند؛ شما، همسرتان و دیگر اعضای خانواده نیز ممکن است تحت تأثیر این اختلالات قرار بگیرید و علائم مشابهی را تجربه کنید. به همین دلیل، شناسایی و مدیریت این مشکلات اهمیت ویژه‌ای دارد.
راهکارهایی برای مدیریت و درمان اختلال خواب در کودکان و نوجوانان
برای مدیریت و کاهش اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان، لازم است که به نیازهای خاص هر گروه سنی توجه شود.
والدین و مراقبان نقش کلیدی در ایجاد عادات سالم خواب و شناسایی علائم مشکلات خواب دارند. در ادامه، برخی از راهکارهای مؤثر برای مدیریت این اختلالات آورده شده است:
۱. ایجاد روال منظم خواب
برنامه‌ای ثابت برای خوابیدن و بیدار شدن، حتی در روزهای تعطیل، می‌تواند به تنظیم ریتم شبانه‌روزی کمک کند. داشتن روتین آرامشبخش قبل از خواب، مانند خواندن کتاب یا گوش دادن به موسیقی آرام، می‌تواند کودکان و نوجوانان را برای خواب آماده کند.
۲. کاهش وابستگی به اشیاء یا افراد برای خوابیدن
آموزش استقلال در خوابیدن به کودکان از اهمیت بالایی برخوردار است. والدین می‌توانند با ایجاد محیطی امن و راحت، به کودک کمک کنند تا بدون وابستگی به اشیاء یا افراد به خواب برود.
۳. مدیریت استرس و اضطراب
تکنیک‌های آرام‌سازی مانند تمرینات تنفس عمیق، مدیتیشن یا یوگا می‌توانند به کاهش اضطراب کمک کنند. صحبت با کودکان درباره نگرانی‌هایشان پیش از خواب نیز می‌تواند مفید باشد.
۴. کاهش استفاده از وسایل الکترونیکی
استفاده از وسایل الکترونیکی مانند تلفن همراه یا تبلت، به‌ویژه قبل از خواب، باید محدود شود. نور آبی این وسایل می‌تواند تولید ملاتونین را مختل کرده و خواب را به تأخیر بیندازد.
۵. ایجاد محیط خواب مناسب
اتاق خواب باید دارای شرایطی آرام، تاریک و با دمای مناسب باشد. استفاده از پرده‌های ضخیم، کاهش سروصدا و تنظیم دمای اتاق می‌تواند به بهبود کیفیت خواب کمک کند.
۶. بررسی و درمان اختلالات پزشکی مرتبط با خواب
در صورت وجود اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان مانند آپنه خواب، سندرم پای بی‌قرار یا مشکلات دیگر، مراجعه به پزشک یا متخصص خواب ضروری است. درمان‌های خاص، مانند استفاده از دستگاه‌های کمک‌تنفسی یا تجویز دارو، می‌توانند به بهبود وضعیت کمک کنند.
۷. آموزش والدین و نوجوانان
آگاهی‌بخشی به والدین درباره اهمیت خواب و راهکارهای ارتقای کیفیت آن می‌تواند در مدیریت مشکلات خواب مؤثر باشد. همچنین، آموزش نوجوانان در مورد تأثیر خواب بر سلامت جسمی و روانی می‌تواند انگیزه آن‌ها را برای رعایت عادات سالم خواب افزایش دهد.
اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان می‌توانند تأثیرات منفی بر رشد، یادگیری و سلامت روان داشته باشند. با شناسایی به‌موقع این مشکلات و استفاده از راهکارهای مناسب، می‌توان به بهبود کیفیت خواب و در نتیجه ارتقای سلامت عمومی آن‌ها کمک کرد. توجه مداوم والدین و همکاری با متخصصان در صورت نیاز، نقش مهمی در رفع این چالش‌ها دارد.
چه زمانی والین باید با پزشک صحبت کنند؟
گاهی اوقات کم‌خوابی یا اختلالذ خواب در کودکان و نوجوانان می‌تواند طبیعی باشد و ممکن است به طور گهگاهی رخ دهد. اما اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان مداوم یا نشانه‌های غیرعادی که مانع از خواب آرام شبانه می‌شود، باید جدی گرفته شوند.
اگر فرزند شما با مشکلات کم‌خوابی مزمن یا اختلالات خواب دیگری روبروست، ضروری است که علائم را با پزشک متخصص اطفال یا متخصص خواب کودکان در میان بگذارید.
بسته به نوع علائم و سابقه پزشکی، ممکن است پزشک انجام یک مطالعه خواب شبانه در یک کلینیک خواب یا ارزیابی‌های بیشتر توسط یک متخصص خواب را پیشنهاد کند. در کلینیک روانشناسی و مشاوره جوانه، تیم تخصصی ما آماده است تا به شما و فرزندتان در شناسایی و درمان مشکلات خواب کمک کند و راهکارهای مؤثری برای بهبود کیفیت خواب ارائه دهد.
سخن پایانی
در نهایت، اختلالات خواب در کودکان و نوجوانان موضوعی پیچیده است که می‌تواند تأثیرات زیادی بر سلامت جسمی و روانی آن‌ها داشته باشد.
این مشکلات نه تنها به خواب شبانه مربوط می‌شوند، بلکه بر کیفیت زندگی روزمره، توانایی یادگیری، روابط اجتماعی و سلامت روانی نیز تأثیرگذار هستند.
تشخیص به‌موقع و درمان مناسب این اختلالات می‌تواند به بهبود کیفیت خواب و در نتیجه ارتقای سلامت کلی کودک یا نوجوان کمک کند.
از این رو، والدین و مراقبان باید به علائم اختلالات خواب توجه کرده و در صورت لزوم از متخصصان کمک بگیرند تا فرزندشان زندگی سالم و باکیفیت‌تری داشته باشد.
کلینیک روانشناسی و مشاوره جوانه با کادر متخصص خود آماده است تا راهکارهایی کارآمد برای مدیریت این اختلالات ارائه دهد و به فرزند شما در داشتن خواب بهتر و زندگی شادتر کمک کند.
منبع: raisingchildren.net.au و sleepfoundation
